Teorie konfliktu to perspektywy w naukach społecznych, które podkreślają społeczne, polityczne lub materialne różnice w danej grupie społecznej, krytykują szeroko rozumiany system społeczno-polityczny lub w inny sposób pomniejszają znaczenie funkcjonalizmu strukturalnego i konserwatyzmu ideologicznego.
Teorie konfliktu zwracają uwagę na różnice we wpływach politycznych i – generalnie – na kontrast pomiędzy ideologiami mającymi, historycznie, dominującą pozycję. Niektóre teorie konfliktu koncentrują się na podkreślaniu ideologicznych aspektów, które są głęboko ukorzenione w tradycjonalizmie. Podczas, gdy wiele perspektyw opiera się na porównaniach, teoria konfliktu nie odnosi się do żadnej jednolitej szkoły i nie należy jej mylić, na przykład, ze studiami na temat pokoju i konfliktu oraz jakichkolwiek innych teorii dotyczących konfliktów społecznych.
W socjologii klasycznej
Spośród klasycznych ojców nauk społecznych, teoria konfliktu jest najczęściej łączona z Karolem Marksem. Bazując na materializmie dialektycznym, marksizm zakładał, iż kapitalizm – podobnie jak poprzednie socjoekonomiczne systemy – prowadzić będzie do wewnętrznych tarć wywołujących w końcu jego upadek. Marks zapoczątkował radykalną zmianę popierając rewolucję proletariacką i niezależność od klasy rządzącej.
Historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych. Wolny i niewolnik, patrycjusz i plebejusz, feudał i chłop poddany, majster cechowy i czeladnik, krótko mówiąc, ciemięzcy i uciemiężeni pozostawali w stałym do siebie przeciwieństwie, prowadzili nieustanną, już to ukrytą, już to jawną walkę – walkę, która za każdym razem kończyła się rewolucyjnym przeobrażeniem całego społeczeństwa albo wspólną zagładą walczących klas.
— Karol Marks i Fryderyk Engels, Manifest Partii Komunistycznej 1848.
W społecznym wytwarzaniu swego życia ludzie wchodzą w określone, konieczne, niezależne od ich woli stosunki – w stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych. Całokształt tych stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną podstawę, na której wznosi się nadbudowa prawna i polityczna i której odpowiadają określone formy świadomości społecznej. Sposób produkcji życia materialnego warunkuje społeczny, polityczny i duchowy proces życia w ogóle. Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz przeciwnie, ich byt społeczny określa ich świadomość. Na określonym szczeblu swego rozwoju materialne siły wytwórcze społeczeństwa popadają w sprzeczność z istniejącymi stosunkami produkcji lub – co jest tylko prawnym tego wyrazem – ze stosunkami własności, w obrębie których się dotąd rozwijały. Z form rozwoju sił wytwórczych stosunki te zamieniają się w ich kajdany. Wówczas następuje epoka rewolucji społecznej. Wraz ze zmianą podstawy ekonomicznej odbywa się, szybciej lub wolniej, przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie. Przy rozpatrywaniu takich przewrotów należy zawsze odróżniać przewrót materialny w warunkach ekonomicznych produkcji, dający się stwierdzić ze ścisłością właściwą naukom przyrodniczym — od form prawnych, politycznych, religijnych, artystycznych lub filozoficznych, krótko mówiąc, od form ideologicznych, w jakich ludzie uświadamiają sobie ten konflikt i walczą o jego rozstrzygnięcie. Podobnie jak nie można sądzić o jednostce według tego, co ona sama o sobie myśli, tak też nie można sądzić o takiej epoce przewrotu na podstawie jej świadomości, lecz odwrotnie, świadomość tę należy tłumaczyć sprzecznościami życia materialnego, istniejącym konfliktem między społecznymi siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji. Żadna formacja społeczna nie ginie, zanim się nie rozwiną wszystkie te siły wytwórcze, którym daje ona dostateczne pole rozwoju, i nowe, wyższe stosunki produkcji nie zjawiają się nigdy, zanim w łonie starego społeczeństwa nie dojrzeją materialne warunki ich istnienia. Dlatego też ludzkość stawia sobie zawsze tylko takie zadania, które jest w stanie rozwiązać, albowiem przy bliższym ich rozpatrzeniu okazuje się zawsze, że samo zadanie wyłania się dopiero wówczas, kiedy warunki materialne do jego rozwiązania już istnieją lub co najmniej znajdują się w procesie stawania się. W grubszych zarysach można określić azjatycki, antyczny, feudalny i nowożytny burżuazyjny sposób produkcji jako progresywne epoki ekonomicznej formacji społecznej. Burżuazyjne stosunki produkcji są ostatnią antagonistyczną formą społecznego procesu produkcji – antagonistyczną nie w sensie antagonizmu indywidualnego, lecz w sensie antagonizmu wyrastającego ze społecznych warunków życia jednostek – a siły wytwórcze, rozwijające się w łonie społeczeństwa burżuazyjnego, stwarzają zarazem materialne warunki rozwiązania tego antagonizmu. Dlatego też owa formacja społeczna zamyka prehistorię społeczeństwa ludzkiego.
— Karol Marks „Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej” 1859
Pierwszymi teoretykami konfliktu byli polsko-austriacki socjolog i teoretyk polityczny Ludwig Gumplowicz (1838-1909) oraz amerykański socjolog i paleontolog Lester F. Ward (1841-1913). Mimo, że Ward i Gumplowicz rozwijali swoje teorie niezależnie, mieli bardzo wiele wspólnego i traktowali konflikt z szeroko zakrojonego punktu widzenia antropologii i ewolucji, w przeciwieństwie do poglądów Karola Marksa, który przede wszystkim skupiał się na czynnikach ekonomicznych.
Gumplowicz, w książce „Outlines of Sociology” z roku 1884, opisuje w jaki sposób konflikt pomiędzy kulturami i grupami etnicznymi wpływał na kształt cywilizacji. Według Gumplowicza, duże i skomplikowane społeczeństwa ludzkie ewoluowały dzięki wojnom i podbojom. Państwa tworzone były wokoło jednej, dominującej grupy na zasadzie „panów” i „niewolników”. Z tej pozycji powstawały potem kolejne, jeszcze bardziej skomplikowane struktury społeczne. Horowitz twierdzi, że Gumplowicz rozumiał konflikt we wszystkich jego formach: „konflikcie rasowym, konflikcie pomiędzy klasami społecznymi, konflikcie etnicznym” i nazywa go jednym z ojców założycieli Teorii Konfliktu.
To, co zdarzyło się w Indiach, Babilonie, Egipcie, Grecji i Rzymie może również kiedyś wydarzyć się we współczesnej Europie. Cywilizacja europejska może zginąć zatopiona przez barbarzyńskie plemiona. Jeśli jednak ktoś z nas uważa, że nie jesteśmy narażeni na taką katastrofę, z pewnością tą osobę można określić nadmiernym optymistą. Oczywiste jest, że w naszym regionie nie ma barbarzyńskich plemion – nie dajmy się jednak zwieźć – ich instynkty cały czas leżą ukryte w populacjach różnych krajów europejskich.
— Gumplowicz (1884)
Ward w sposób bezpośredni zaatakował i spróbował systematycznie obalić filozofię leseferyzmu elity biznesu, popierając bardzo popularnego filozofa społecznego – Herberta Spencera. Książka Warda, zatytułowana „Dynamic Sociology” z roku 1883, była szeroko zakrojoną pracą badawczą na temat tego, w jaki sposób zmniejszać konflikty i rywalizację w społeczeństwie, a tym samym optymalizować postęp człowieka. Na najbardziej podstawowym poziomie, Ward postrzegał ludzką naturę jako głęboko skonfliktowaną z altruizmem i samochwalstwem, emocjami i intelektem oraz męskością i kobiecością. Konflikty te można później odzwierciedlać w społeczeństwie, a Ward zakładał „nieustanne i żwawe zmagania” wśród różnych „sił społecznych”, które kształtowały cywilizację. Ward był większym optymistą niż Marks i Gumplowicz, wierzył, iż możliwe jest zbudowanie i reformowanie obecnych struktur socjalnych z pomocą analizy socjologicznej.
Durkheim (1858 – 1917) postrzegał natomiast społeczeństwo jako żyjący organizm. Funkcjonalizm dotyczy „starań by przypisywać, w sposób jak najbardziej drobiazgowy, wszystkim cechom, przyzwyczajeniom, praktykom, ich wpływu na funkcjonowanie ponoć stabilnego i spójnego systemu”. Główną formą konfliktu społecznego, którą zajmował się Durkheim, było przestępstwo. Durkheim postrzegał przestępstwa jako „czynnik zdrowia publicznego, nierozerwalną część wszystkich zdrowych społeczeństw.” Wspólna świadomość określa niektóre czynności właśnie w kategoriach „przestępczych.” Przestępstwo odgrywa więc swoją rolę w ewolucji moralności i prawa: sugeruje ono bowiem nie tylko, że w dalszym ciągu należy przeprowadzać kolejne zmiany społeczne, ale również, iż w niektórych przypadkach bezpośrednio przygotowuje do takich zmian.”
Poglądy Webera (1864-1920) na temat konfliktu są przeciwstawiane poglądom Marksa. Podczas gdy Karol Marks koncentrował się na sposobie, w jakim zachowanie jednostki warunkowane jest społeczną strukturą, Weber podkreślał znaczenie „społecznej aktywności”, czyli zdolności jednostek do wpływania na relacje społeczne.
Dzisiejsze koncepcje
C. Wright Mills został uznany ojcem współczesnej teorii konfliktu. Według jego opinii, struktury społeczne tworzone są poprzez konflikty pomiędzy ludźmi, którzy mają odmienne zdanie na dany temat i posiadają różne zasoby. Jednostki i zasoby, z kolei, znajdują się pod wpływem owych struktur oraz zależne są od „nierównomiernego rozkładu sił i zasobów w danym społeczeństwie.” Elita rządząca w społeczeństwie amerykańskim (tj. kompleks militarno-przemysłowy) powstał z połączenia elit korporacyjnych, elity Pentagonu oraz kadry wykonawczej rządu. Mills argumentował, że poglądy wspomnianych wyżej elit kłóciły się z poglądami większości społeczeństwa. Teoretyzował, że polityka elity rządzącej doprowadzi do „coraz większej eskalacji konfliktu, produkcji broni masowego rażenia oraz możliwości anihilacji rasy ludzkiej.”
Gene Sharp (urodzony 21 stycznia 1928) jest emerytowanym profesorem nauk politycznych na Uniwersytecie w Massachusetts. Jego bogate prace na temat pokojowych zmagań, które wpłynęły na wiele ruchów anty-rządowych na całym świecie, przyniosły mu niewątpliwą sławę. W roku 1983 założył Instytut Alberta Einsteina, była to organizacja typu non-profit, zajmująca się badaniami i promocją stosowania nieagresywnych taktyk w konfliktach na całym globie. Głównym założeniem Sharpa jest to, że władza nie jest monolityczna, czyli nie pochodzi z jakiejś wewnętrznej cechy tych, którzy pozostają u władzy. Dla Sharpa, władza polityczna, władza sprzeciwiająca się państwowości – bez względu na strukturalną organizację – w rzeczywistości pochodzi od oczekiwań danego społeczeństwa. Jego podstawowym przekonaniem jest fakt, że władza o każdej strukturze opiera się na postępowaniu w sposób akceptowany przez rządzącego lub rządzących. Jeśli dane podmioty nie przestrzegają pewnych zasad, ich przywódcy nie mają żadnej władzy. Sharp został ogłoszony „Machiavellim świata bez przemocy” oraz „Clausewitzem pokojowej wojny.” Nauki Sharpa wpłynęły na wiele organizacji opartych na wartościach ruchu oporu na całym świecie. W dzisiejszych czasach, protesty, które doprowadziły do obalenia prezydenta Mubaraka w Egipcie, były oparte w dużej mierze właśnie na pomysłach Sharpa; podobnie było z ruchem młodych w Tunezji oraz wcześniejszych ruchach, które miały miejsce podczas kolorowych rewolucji w Europie Wschodniej.
Współczesna wymowa teorii konfliktu znajduje się w książce Alana Searsa (kanadyjskiego socjologa), zatytułowanej „A Good Book, in Theory: A Guide to Theoretical Thinking” (2008):
-Społeczeństwa są określane poprzez różnice, które produkują konflikt, a nie porządek i konsensus. Ten konflikt oparty na nierównościach może zostać rozwiązany wyłącznie poprzez fundamentalną transformację istniejących w społeczeństwie relacji, co doprowadzi do powstania nowych relacji społecznych.
-Osoby znajdujące się w społeczeństwie na najgorszej pozycji mają poglądy przeciwne do ogółu i będą zmierzać do zmian socjalnych. Stąd, postrzegani są jako zwolennicy zmian, a nie jako podmioty, którym należy współczuć.
-Potencjał ludzki (np. zdolność kreatywnego myślenia) jest zmniejszany poprzez uwarunkowania dotyczące wyzysku i niesprawiedliwości, które w społeczeństwie o nierównych podziałach są rzeczą naturalną. Te i inne cechy niekonieczne muszą być zdeformowane z powodu wymagań tak zwanego „procesu cywilizacyjnego” lub „funkcjonalnej konieczności”: kreatywność jest bowiem silnikiem napędzającym rozwój gospodarczy i zmiany.
-Rola teorii leży w realizacji ludzkiego potencjału i transformacji społecznych, a nie w podtrzymywaniu struktur władzy. Odwrotnym celem teorii będzie obiektywność i obojętność związana z pozytywizmem, kiedy to teoria jest tylko narzędziem neutralnym i wyjaśniającym.
-Konsensus jest eufemizmem dla ideologii. Prawdziwy konsensus nie jest osiągany, częściej zdarza się, że bardziej rozwinięte społeczeństwa są w stanie narzucić swoje koncepcje innym i sprawdzić, by zaakceptowali oni ich poglądy. Konsensus nie wpływa na zachowanie ładu społecznego, a umacnia rozwarstwienie; tak jak na przykład popularny „amerykański sen”.
-Państwo służy do realizacji celów tych, którzy posiadają największą władzę, a jednocześnie charakteryzowane jest jako twór służący interesom ogółu. Przedstawienie upośledzonych grup społecznych w Państwie może wspierać pojęcie pełnego uczestnictwa tej grupy w życiu codziennym, jest to jednak tylko iluzja lub zwykła ideologia.
-Nierówności na poziomie globalnym są charakteryzowane poprzez umyślne zaniedbywanie krajów Trzeciego Świata, zarówno podczas kolonizacji, jak i po osiągnięciu przez te kraje niepodległości. Globalny system (czyli takie twory jak Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy) faworyzuje najbardziej wpływowe kraje i międzynarodowe korporacje, a nie koncentruje się wystarczająco na sprawach rozwoju ekonomicznego poprzez czynności gospodarcze, polityczne, czy militarne.
Mimo, że Sears wiązał teorię konfliktu z marksizmem, uważał również, iż jest ona fundamentem dla teorii feministycznych, post-modernistycznych, anty-rasistowskich i tych, koncentrujących się na wyzwoleniu gejów i lesbijek.
